‘Was ik maar alleen op deze planeet,’ is mijn eerste gedachte. Een tweede gedachte reageert daar meteen op: ‘Ik selecteer wel enkele wezens die op deze planeet mogen blijven leven’. Een derde gedachte zegt: ‘Doe eens normaal man, pleurt op, ik zwaai je wel uit!’ Voordat de vierde gedachte opkomt, zeg ik hardop tegen mezelf: ‘Genoeg polarisatie in mijn hoofd!’ Hoe ontkom ik aan deze gedachten? Wat als één van deze gedachten gaat overheersen? Hoe kan ik ervoor zorgen dat mijn gedachten elkaar (weer) gaan vertrouwen en empathisch leren communiceren?

Mijn ontmoeting met mijn ik
Mijn gedachtenwereld omvat de complexiteit van de mens en de omgeving waar die zich bevindt. Deze complexiteit wordt ondraagbaar wanneer de menselijkheid ontbreekt in de communicatie. Na de aanslagen, met onbeschrijfelijke gevolgen, in het nabije Parijs en in mijn geliefde stad Medina voelde ik me onveilig op onze planeet. De gedachte ‘Help, ik raak zo dadelijk nog mijn vertrouwen in de mensheid kwijt,’ deed veel pijn. Deze gedachten en ervaringen brachten me tot de vragen: Wanneer kunnen wij de ik in onszelf en de ik in anderen ervaren? Maakt het wat uit als macht om de hoek komt kijken?

Tijdens mijn zoektocht naar antwoorden op de eerste vraag, kwam ik twee uitdagingen tegen. De eerste uitdaging kwam van binnenuit. Toen we nog kinderen waren – en dat zijn we nog steeds, alleen wat groter- waren onze gevoelens heel zichtbaar. Hoe ouder we worden des te meer we leren onze gevoelens te verbergen en te ontkennen. Voor velen van ons is het dan ook een uitdaging om onze diepste gevoelens en behoeften onder woorden te brengen. We richten ons vaker op de ander, dan op het contact met onszelf. ‘Jij hebt me niet eerlijk behandeld’ klinkt heel anders dan ‘Ik voel me gekwetst, omdat ik behoefte heb aan respect, dat ik in die vorm van kritiek niet ervaar.‘

De tweede uitdaging komt van buitenaf. Soms lijkt het alsof de medemens mij pas als mens ziet als ik aan zijn of haar voorwaarden voldoe. Uiterlijke verschillen, (voor)oordelen en eisen kunnen een verblindend effect hebben. Vanuit dit perspectief is er maar één manier om de ander tevreden te stellen, namelijk door te doen wat hij of zij wilt, door te gehoorzamen. Die medemens hoeft trouwens geen onbekende te zijn, denk bijvoorbeeld aan een familielid dat blijft aandringen dat je het afval buiten moet zetten of aan een docent die vindt dat je je huiswerk niet goed hebt gemaakt, omdat je een andere mening hebt over het behandelde onderwerp.

Wanneer we oprechte interesse van de ander ervaren (en zelf oprecht geïnteresseerd zijn in de ander), dan kan het vertrouwen groeien dat we in onze waarde worden gelaten (en de ander in zijn of haar waarde) en dat de ander niet eist dat ik dien te veranderen. Noch dat ik eis dat de ander verandert. 

Waterfobie en boerkinifobie
Kunnen we de gevoelens en behoeften van onze medemens herkennen als onze beroepscodes ons ervan weerhouden om onze gevoelens en behoeften te herkennen en te uiten? We zijn vaak meer getraind om ons aan te passen aan ‘de juiste manier van denken’ die bepaald wordt door degenen die bepaalde posities bekleden, gezaghebbend zijn of zich gedragen als een hoge, machtige baas, dan om in contact te zijn met onszelf en met anderen.

Ik heb me eerder nooit gemengd in de discussie over de boerkini, omdat mijn angst voor het water groter was dan mijn behoefte aan een boerkini. Door de discussies werd mijn angst voor de boerkini even groot als de angst voor het water. De associaties die men tijdens de discussies maakte, maakten van de boerkini een gevaarlijk kledingstuk. Een kledingstuk dat zelfstandig kan denken en handelen en haar draagster en de hele omgeving kan overheersen. Nu ik op vrouwenzwemles zit, mijn angsten voor het water eindelijk heb overwonnen en tot mijn vreugde kan zwemmen, wil ik mijn angsten voor de boerkini ook overwinnen. Misschien helpt het als ik aan een duikpak denk als ik een vrouw in een boerkini zie.

Maar wat voelt een boerkinidraagster? Waar heeft zij behoefte aan? Hoe voel ik me (als ordehandhaver) in reactie op een boerkinidraagster? En welke behoeften zitten er achter die gevoelens? Welke acties of besluiten kunnen er genomen worden die meer openheid en welwillendheid creëren om ieders behoeften te vervullen? Antwoorden op de deze vragen maken ordehandhavers bewust(er) van hun waarden en ontwikkelen hun empathisch vermogen.

Door bewust te worden van onze gevoelens en onderliggende behoeften zijn we beter in staat om onszelf en de ander echt te begrijpen. Dit vraagt wel om een stevig doorzettingsvermogen en oprechte belangstelling.

Genieten van diversiteit
De zoektocht naar de ik in mezelf en de ik in de ander houdt niet op, ook als macht om de hoek komt kijken. Machthebbers dienen zich echter af te vragen wat de redenen zijn van burgers om te doen wat zij doen. Ik ervaar een enorme flexibiliteit in mijn gevoelens, gedachten en handelingen wanneer ik mezelf en mijn medemens probeer te begrijpen. Bij elke ontmoeting heb ik nu de neiging om even stil te staan en de volgende woorden uit te spreken:

Diep.
​ 
Heel diep
in mijn hart. 
Leeft
een kind.

Het kind in mij
houdt van
spelen en
van lachen.

Het kind in mij
ziet
in elke mens
iets moois,

Het kind in mij
houdt
van leven,
leven
van hart
tot hart,
Hoe meer
ruimte
het kind in mij
krijgt,
des te meer
de nieuwsgierigheid
groeit
naar het kind
dat in een ander
leeft.

Mijn hart
is open
voor jou,
is jouw hart
ook
open
voor mij?

Hafsa Chairi 
Vicevoorzitter RvV

Tips voor het voeren van een effectieve dialoog

Mensen hebben mensen nodig. We hebben er behoefte aan om anderen te ontmoeten, ervaringen te delen. In een tijd waarin verschillende bevolkingsgroepen steeds meer tegenover elkaar lijken te staan is het belangrijk alles in het werk te stellen hiervoor mogelijkheden te bieden en kansen te scheppen. Werkelijk en gezamenlijk luisteren naar wat de ander te zeggen heeft, op weg naar meer inzicht en resultaat -dat zijn we in het dagelijks leven niet gewend. Daar hebben de zich steeds herhalende, verhitte discussies de overhand. We putten elkaar uit in parallelle monologen en oeverloze debatten.  Daar kan je knap moe van worden. En het resultaat is vaak  erg teleurstellend.
Dat geldt zeker ook voor veel interreligieuze contacten. Je ziet steeds dezelfde mensen. Die elkaar voortdurend bevestigen en houden van consensus.

Er is een heel circuit ontstaan van clubjes die zich  verenigen of weer opsplitsen. Om maar wat te noemen:  ‘In vrijheid verbonden’, 1L1S (één land, één samenleving), Interreligieus Beraad, Bruggenbouwers, NieuwWij en Nieuwe Moskee, ‘Naar een landelijk stemgeluid’, IARF… En dan zijn er nog de vele provinciale en lokale raden voor religie en levensbeschouwing.   En natuurlijk staat alles wat er in ons land plaatsvindt weer in breder perspectief. De grote religies zijn allemaal wereldwijd actief en intensief met elkaar in gesprek.

Op allerlei manieren, op veel verschillende niveaus. Naast het noodzakelijke academische debat en de even onmisbare overlegstructuren van instellingen en organisaties is het voor een gezonde samenleving belangrijk dat gewone burgers elkaar ontmoeten en zingevingsvragen delen. Maar hoe doe je dat?  En kun je doordringen tot in de haarvaten van de samenleving? Hoe bereik je (groepen van) mensen die  slecht georganiseerd  en nauwelijks geïnteresseerd zijn, hoe doorbreek je wantrouwen en onbegrip tussen mensen die dagelijks met elkaar (moeten) verkeren?

NUT EN NOODZAAK VAN INTERRELIGIEUZE DIALOOG (waartoe…)
Als mensen bereid zijn tot het voeren van een open dialoog treden zowel verschillen als overeenkomsten aan het licht. Wanneer men elkaar werkelijk heeft ontmoet ontstaat soms vanzelf een overlegstructuur die ook maatschappelijk betekenis krijgt, en kan leiden tot gezamenlijke acties. Het doel van IR is: krijgen van meer begrip en respect voor andere religies en levensbeschouwingen en die beter leren waarderen.  Het effect van een echte dialoog is tweeërlei: goed verstaan van de ander, aan onwetendheid en vooroordelen voorbij. en tegelijk levert het verdieping op van je eigen overtuiging en persoonlijke groei.
Een goede invalshoek voor dialoog is de gezamenlijke verantwoordelijkheid die we hebben t.o.v. van elkaar en onze leefomgeving. Ik denk – dicht bij huis – aan een beweging als ‘Kracht van Utrecht’, die zich onder andere verzet tegen de aanleg van een snelweg.

Maar natuurlijk zijn hier ook de nationale en globale noden te noemen, zoals migratie, milieu en veiligheid.
Je zou de vraag of er nog toekomst is voor de dialoog ook kunnen omdraaien: Is er nog toekomst – zonder dialoog? Dialoog is dan geen luxe, maar noodzaak. Stimulerend vind ik de joodse benadering vanuit het besef van de opdracht (tikkun olam). De Amerikaanse rabbijn Irving Greenberg heeft hierop gewezen; joden en christenen hebben een gemeenschappelijke verplichting. (‘For the sake of heaven and Earth, Philidelphia 2004).  Zo ook Jonathan Sacks (the Dignity of Difference), die in Londen tot concrete projecten heeft geïnspireerd. In ons land is Awraham Soetendorp een onvermoeibaar pleitbezorger van een allerminst vrijblijvende dialoog.
 
Een andere invalshoek voor het voeren van een vruchtbare dialoog is inzetten op het delen van ervaringen. Christa Anbeek zegt daarover: ‘Het is me opgevallen dat wanneer je mensen naar belangrijke gebeurtenissen in hun leven vraagt, ze zelden over hun geloof beginnen. Ze vertellen over hun kindertijd, een moeder die ziek was, over de ontmoeting met de vrouw van hun dromen en hoe die droom uiteindelijk toch niet uitkwam, over kinderen, over werk dat het leven invulling gaf. Pas als je mensen vraagt wat hun steun in het leven gaf, vertellen sommigen over hun geloof. Als ze dat doen, snapt iedereen in zon groep - gelovig of ongelovig -waar ze het over hebben. Dat komt doordat ze niet praten over leerstellingen of over spirituele oefeningen, waar sommigen geen voorstelling van hebben, maar over de manier waarop het geloof zich in hun leven heeft ontwikkeld. Over de troost die ze ervan ondervonden, de twijfels, de vragen, en soms toch ook weer de overgave, omdat je het leven, en ook het geloof, uiteindelijk niet begrijpt.’
( Ervaringen met de intermenselijke reisgids (in: Buigzame gelovigen. Essays over religieuze flexibiliteit.  Chris Doude van Troostwijk e.a., Boom Amsterdam 2008, blz. 154/155).

NEDERLAND IN DIALOOG
Onder het motto 'Echte mensen, echte verhalen' organiseerde ‘Nederland in Dialoog’ met zo´n 1750 vrijwilligers en steun van honderden bedrijven, scholen, gemeenten, welzijnsorganisaties en fondsen vorig jaar voor de vijfde keer de ‘Nationale Week van de Dialoog’.  Met 86 deelnemende steden en dorpen is deze Week van de Dialoog groter dan ooit. Tijdens deze dagen gaan in heel Nederland meer dan 20.000 mensen aan tafel met onbekenden uit hun woon- of werkomgeving voor een goed gesprek.

Wat maakt dit maatschappelijk initiatief tot zo’n groot succes? De beweging groeit, terwijl overheidssubsidies afnemen. De bomen groeien hier immers niet meer tot in de hemel. Maar zo snijdt het mes aan twee kanten: de noodzaak van bezuiniging heeft als voordeel dat nieuwe visies ontstaan, de creativiteit van mensen wordt geprikkeld om zelf vormen te vinden voor (samen) werken, wonen en welzijn. Er is sprake van een herwaardering van kleinschaligheid (streekproducten, kleinschalige onderwijs concepten, buurtzorg initiatieven, etc.)

Het doel van Nederland in Dialoog is mensen met elkaar in een inspirerend gesprek te brengen. Door aan dialoogtafels ervaringen, ideeën en dromen uit te wisselen, ontstaat er ruimte voor nieuwe inzichten en het benoemen van persoonlijke actie. De dialoog vergroot de betrokkenheid en de wil om samen in actie te komen. En dat is een sterke basis voor een vitale samenleving.

DIALOOGMETHODIEK (hoe…)
De dialoog is gebaseerd op de vernieuwing- en veranderingsmethodiek van Appreciative Inquiry (AI), voor het eerst in Rotterdam gebruikt en ontworpen door Brahma Kumaris, Spirituele Academie. Het grote voordeel van de methode is dat hij betrekkelijk eenvoudig is aan te leren. De dialoog is een simpele en doeltreffende methode waarbij zes tot acht mensen persoonlijke ervaringen met elkaar uitwisselen.

Dialoogbegeleiders ontdekken dat een dialoog iets anders is dan een discussie. Bij de dialoog gaat het er om te luisteren en zo meer begrip te krijgen voor elkaar. De gesprekken kunnen het persoonlijk contact tussen buurtgenoten vergemakkelijken en de binding van bewoners met elkaar en met de stad vergroten. Niet de strijd met argumenten of het aantonen van eigen gelijk staat centraal, maar de persoonlijke ontmoeting en uitwisseling. Deelnemers worden uitgenodigd zich niet dominant, maar eerder kwetsbaar op te stellen. Gelijkwaardigheid, respect, veiligheid en vertrouwen horen bij een echte dialoog.

DEBAT of DIALOOG?
 
OVEREENKOMSTEN
groepsgesprek
cruciale rol gespreksleiding
thema of gespreksonderwerp
gespreksregels
tijdslimiet en structuur
 
VERSCHILLEN
meestal met en voor publiek
zonder publiek

strijd met argumenten staat  centraal
ontmoeting en uitwisseling  staan centraal

onpersoonlijk
persoonlijk

deelnemers willen overtuigen
deelnemers willen elkaar
en elkaars ervaringen leren kennen

streven naar overwinning
zich kwetsbaar opstellen

inzet retorische middelen, spot
authentiek vertellen

voorzitter is ook aanjager, provocateur
en kritische  analist
Gespreksleider faciliteert het gesprek
 
Snel helder krijgen van meningen, standpunten en perspectieven belangrijk
respect, gelijkwaardigheid,
vertrouwen en veiligheid belangrijk

 
KEUZE VAN HET THEMA
Het is belangrijk een goed thema te formuleren. Zorg dat daarvoor helder is welke doelstelling je hebt en welke doelgroep je wilt bereiken. Houd rekening met verschillende culturele achtergronden, taal en abstractieniveaus. Een thema moet uitnodigend geformuleerd worden. Thema’s die een relatie hebben met waarden, normen, tradities, deugden en andere thema’s waar iedereen wel op een of andere manier ervaring mee heeft of een mening over heeft lenen zich het best.  Wanneer je de dialoog gebruikt als handvat voor interreligieus contact is het verstandig niet ‘met de deur in huis’ te vallen.
‘Je begint met vragen als Wie ben je?', Wat heb je meegemaakt?' Daarna de vraag 'Hoe ben je met alles wat je op je pad tegenkwam, omgegaan?' En ten slotte: ‘Wat heeft je gedragen?' Je kunt de vaak totaal verschillende antwoorden op de laatste vraag alleen verstaan, als je hebt geluisterd naar de antwoorden op de eerste vragen. Als je het levensverhaal van iemand verstaat, kun je inzicht krijgen in zijn of haar geloofsverhaal en – keuzes’ Christa Anbeek).
 
HET VERLOOP VAN HET GESPREK
De vier stappen die in het dialooggesprek worden doorlopen zijn:
1. Kennismaken Het kennismaken gebeurt aan de hand van het thema. De deelnemers stellen zich voor en vertellen aan de hand van het thema iets over zichzelf. Bij het thema vriendschap kan dat zijn dat iedereen zich voorstelt door iets over zijn beste vriend te vertellen. Een eenvoudige binnenkomer is bijvoorbeeld ook de vraag of de deelnemers hun sleutelbos op tafel willen leggen. ‘Is er een sleutel bij waar je iets over wilt vertellen?’
2. Ervaring De deelnemers delen vanuit vrije associatie met het thema hun eigen ervaringen en gaan in gesprek door naar elkaar te luisteren en verdiepende vragen te stellen.
3. Dromen In dit stadium van het gesprek verlaten de deelnemers de concrete ervaringen en dromen ze samen over de toekomst wat betreft het thema. De deelnemers uiten vrijuit wensen en dromen over ideale omstandigheden in hun leefomgeving. De gespreksleider kan bij deze stap ook vragen even stil te zijn of de ogen dicht te doen zodat er beelden op kunnen komen.
4. Doen Ieder stelt zichzelf de vraag wat je zelf kunt doen om te zorgen dat de dromen werkelijkheid worden. Bij deze vraag is het de uitdaging niet naar elkaar of de overheid te wijzen maar bij jezelf te blijven.
 
Deze stappen in het gesprek worden vertaald naar vier dialoogvragen die de dialoogbegeleider als handvatten voor het gesprek hanteert. Met een groepje van 6 tot 8 personen praat je vanuit je eigen ervaring. Het is daarbij belangrijk dat je echt naar elkaar luistert en niet in discussie gaat. Een dialoog duurt ongeveer 2 uur en wordt begeleid door een getrainde gespreksleider.

UITGANGSPUNTEN VOOR DIALOOG

• neem geen standpunt in, maar deel je persoonlijke ervaring
• spreek met hoofd en hart
• luister om inzicht te krijgen
• stel verdiepende vragen
• leg verbanden om het gemeenschappelijke te ontdekken
• praat vanuit de ik-vorm, vermijd algemeenheden

 
UIT DE PRAKTIJK: UTRECHT IN DIALOOG
Op vijftien verschillende locaties, aan vijfendertig tafels vonden in 2012 rond 7 november ontmoetingen plaats in de stad Utrecht  rond het thema: ‘Beetje lef – veel effect!  De verslagen geven weer hoe geanimeerd en met hoeveel diepgang is gesproken. Dat het mogelijk bleek om volstrekt onbekenden zo snel echt te ontmoeten was voor velen een grote verrassing. Elke plek had eigen mogelijkheden goed benut. De stamgasten van ‘RestovanHarte’ (een eethuis voor de buurt) werden door hun eigen vrijwilligers begeleid in het gesprek aan zes tafels. Jonge, zelfstandig werkende professionals kwamen bij elkaar in ‘Seats2Meet´ op Hoog Catharijne. Moslimvrouwen raakten in gesprek in hun vertrouwde buurthuis. Twee vestigingen van Albert Hein werkten mee. Het gemeentebestuur bood een ontbijt aan in het stadhuis.  De open formule - je kon deelnemen als organisator, dialoogbegeleider (na training) of deelnemer – bood ruimte aan ieders creativiteit of keuze.  Onder de dialoogbegeleiders waren een dertigtal studenten van de Hogeschool Utrecht; het bleken echte talenten. De ervaring was voor hen zo bijzonder dat ze nog een keer ‘op herhaling zijn geweest met een eigen thema.
 
A PLACE WHERE THE MIND RESTS 
Een goede dialoog vindt plaats in een vrije ruimte, waar veiligheid is. Speciaal voor de Dag van de Dialoog Utrecht 2009 schreef stadsdichter Ingmar Heytze dit gedicht:
 THUISVOELEN
 
Het is iets wat nooit went:
dat je naar huis toe wilt
en dat je daar al bent.
Sjoerd Kuyper
 
Er zijn momenten dat je ergens thuis bent, ook al
zijn het er niet veel. Soms ben je thuis, soms niet,
want dat bestaat: dat je elders in de wereld bent
en voelt dat je daar goed zit, dat we samen
 
 varen op één aarde als een huis onder de sterren,
dat elke nachttrein net zo goed een bed is, elke
achterbank een luie stoel, ieder stadsplantsoen
een tuin en elk café een warme haven.
 
 Ook het omgekeerde kan, dat je verlangt naar huis
terwijl je daar al bent, zo’n grijze ochtend dat je
niets herkent en denkt: de muren om mij heen
en deze stoel waarop ik zit, dat zijn mijn muren
 
niet, laat staan mijn stoel. De wereld blijkt gesloten
als een onderzeeër die zich klaarmaakt om te duiken,
kijk, de neus zakt onder water en jij staat nog buiten.
Zulke dagen. Maar dat is maar een gevoel,
 
het gaat voorbij: de aarde draait nog door,
wij draaien mee, de zon maakt licht, de maan
trekt aan de zee – er zijn momenten dat je thuis
bent, ook al zijn het er niet veel.

Arie Nico Verheul
Remonstrants predikant en godsdienstwetenschapper
Connector geloof en samenleving
Utrecht 1 maart 2013