Vrouw en Religie: de islam als emancipatorische religie

(Gepubliceerd in de CDAV-Discussienota: “De uitdaging die inburgering heet”, verschenen april 2003; gepresenteerd in Utrecht bij de jaarvergadering van het CDAV)

Inleiding
Veel allochtone vrouwen die naar Nederland komen, of vrouwen die hier in Nederland uit allochtone ouders geboren zijn, hebben een religieuze achtergrond. Vaak gaat het om een niet-christelijke religie. In het kader van dit rapport beperken we ons tot de islam, omdat deze godsdienst zichtbaar aanwezig is in de Nederlandse samenleving, en tot moslims van Turkse of Marokkaanse origine.
De aandacht voor de islam in de media hangt vaak samen met incidenten of misstanden hier maar vooral ook elders. Goed nieuws is tenslotte géén nieuws! In dit artikel hebben we er voor gekozen om, als moslimvrouwen, aan te geven wat ons raakt en inspireert in de islam. Het is een wat ander beeld van de islam dan doorgaans in Nederland bekend is. We hopen dat u uw hart wilt openen voor dit opgelichte tipje van de sluier!
 
Religie en cultuur
Religie en cultuur zijn vaak met elkaar verweven. Er is sprake van wederzijdse beïnvloeding. Religies bieden sociale, ethische, hygiënische en spirituele richtlijnen, die een samenleving –mede- helpen vormgeven. Anderzijds zijn er zaken die tot een bepaalde burgerlijke cultuur behoren maar ten onrechte worden geplaatst onder het kopje religie of religieuze plicht. Zo kennen we het voorbeeld van de onmenselijke vrouwenbesnijdenis in Soedan. Sommigen zeggen dat het een islamitsch voorschrift is, maar de islam kent geen vrouwenbesnijdenis als regel of verplichting. In gebieden waar vrouwenbesnijdenis plaatsvindt, gebeurt het zowel bij islamitische als bij christelijke vrouwen. Het is een cultuurverschijnsel, dat niets met de islam te maken heeft en ook ‘ouder’ is dan de islam.

Een ander voorbeeld is de hiërarchie, de machtsverhouding in gezins-, en familieverbanden. De islam werd geopenbaard (zie verderop in dit artikel) in een ‘mannen-cultuur’ waar vrouwen een zeer ondergeschikte rol speelden.

In de Marokkaanse maatschappij is, ook nu nog, sprake van een sterk patriarchaal getinte samenleving, uitzonderingen daargelaten! In Turkije is dat in wat mindere mate het geval. Op het Turkse platteland en onder de bevolking die nog niet zo lang geleden naar de grote steden is getrokken, ziet men dat voor (publieke) zaken de man meer op de voorgrond treedt en dat in huis de vrouw het voor het zeggen heeft. Dit alles komt niet voort uit de Islam. In steden zijn veel hoog-opgeleide vrouwen met (hoog gekwalificeerde) banen. De eerste vrouwelijke NAVO-piloot (halverwege vorige eeuw) was een turkse vrouw! De eerste Turkse president, Ataturk, die religieuze uitingen uit het openbare leven weerde, heeft in de vorige eeuw zeer nadrukkelijk een plaats voor de vrouw in het openbare leven bevochten. Ataturk vond dat een vereiste, omdat de helft van de samenleving uit vrouwen bestaat en zij dus ook hun taken en plichten in de maatschappij hadden.
 
De vrouw in de islam
De islam werd geopenbaard in de 7e eeuw na Christus, in Arabië, een woestijngebied, waar mannen alles voor het zeggen hadden en vrouwen doorgaans weinig status hadden. Mohammed bracht de boodschap die hij ontving in een vrouw-onvriendelijke omgeving. Hij richtte zich direkt met name tot de mannen, om hun gedrag te doen veranderen. Mohammed bracht in feite revolutionaire hervormingen om de individuele mens te helpen een beter mens te kunnen worden en om een samenleving te helpen bewerkstelligen waarin rechtvaardigheid, vrijheid, solidariteit, universele broeder/zusterschap en gelijkheid heersen, in lijn met de openbaringen die de profeet kreeg. (zie ‘The prophet Muhammad’, G.W. Choudhury.)
Zowel aan mannen als aan vrouwen gaf Mohammed diverse (gedrags-) regels. Een voorbeeld daarvan zijn de kledingvoorschriften voor zowel mannen als vrouwen. De gedachte achter deze voorschriften is, dat men zijn of haar ‘schoonheden’ bedekt om geen fysieke aantrekkingskracht uit te oefenen op mensen, met wie men geen intieme relatie heeft. Seksualiteit werd hiermee ‘aan banden’ gelegd en voorbehouden voor duurzame relaties.
 
Uitgangspunt in de islam is de gelijkwaardigheid van man en vrouw voor God: man en vrouw hebben dezelfde oorsprong, “zijn uit één ziel geschapen” In soera 7:189 staat: “Hij (God) is het die u geschapen heeft uit één ziel en die uit deze een partner heeft geschapen, zodat hij (in liefde) tot haar kan groeien”. Man en vrouw worden voor hun handelen beloond (soera 33:35).
Bij herhaling wordt in de Koran gesproken over heilzame werken verrichten en een deugdzaam leven leiden, hetgeen geldt voor ‘gelovige mannen en vrouwen’.
Ten aanzien van de man-vrouw relatie wordt in de islam gesproken over ‘een kledingstuk voor elkaar zijn’, hetgeen wil zeggen elkaar intimiteit, bescherming bieden. In soera 30-21 staat: “En tot Zijn tekenen behoort, dat Hij voor u van onder uzelven echtgenoten heeft geschapen, opdat gij bij haar rust zoudt vinden, en dat Hij tussen u genegenheid en barmhartigheid heeft gemaakt.”

De Profeet adviseerde mannelijke gelovigen hun vrouw goed te behandelen:  “Diegene onder jullie is het beste, die het vriendelijkst is voor zijn vrouw.” En: “Het paradijs ligt onder de voeten van moeders.”

Heel bekend is de uitspraak van de Profeet dat ‘mannen en vrouwen desnoods naar China moesten reizen om kennis te vergaren’. Het betekent dat ieder zijn uiterste best moet doen om zijn of haar kennis te vergroten.

Khadidja, de vrouw met wie Mohammed het langst getrouwd was, had een eigen onderneming. Inkomsten die een vrouw zelf verdient, mag zij voor zichzelf gebruiken. De man heeft de plicht om met zijn inkomsten vrouw en kind(eren) te onderhouden.
 
In de sfeer van recht en erfrecht e.d. kent de islam bepaalde regels. Deze zijn echter alleen van toepassing in islamitische staten met islamitische wetgeving. Ieder die in een niet-islamitisch land woont (bijvoorbeeld in Nederland), dient zich te houden aan de regels van dat land. Dit heeft de Profeet Mohammed tijdens zijn leven al aan zijn volgelingen duidelijk gemaakt. De regels van een staat gaan boven de religieuze regels van het individu dat dat land bezoekt of er woonachtig is.
 
Islam en menszijn - materialisme versus spiritualiteit
Gedeelde waarden en normen
Overgave is het begrip in de Islam waar alles om draait. Islam betekent: je in vrede overgeven (aan God’s wil). Een moslim is ‘iemand die islam doet’. ‘In vrede overgeven’ draait om acceptatie. Accepteren wie je bent, in welke situatie je zit, wat je overkomt.. En dat in de diepste betekenis van het woord. Dat is niet hetzelfde als: klakkeloos, zonder eigen wil, aanvaarden dat het nu eenmaal zo is en er niets mee doen. Maar diep van binnen accepteren dat iets is zoals het is en dan vervolgens ermee verder gaan. Iets accepteren gebeurt meestal doordat je een andere kijk op jezelf of de situatie krijgt. Je blik verandert en daardoor leer je dingen en gebeurtenissen een plaats te geven in je leven.

Zo zegt de moslim wijsgeer Iqbal: “Uw gebed kan uw lot niet veranderen, maar misschien kan het  u zelf veranderen! Als in u de grote ommekeer begint, is het geen wonder als werelden zich wijzigen.”

Zelfkennis is een groot goed in de islam. Mensen wordt geleerd ook op hun intentie te letten, waarmee je in het leven staat en stappen zet. Met welke intentie doe ik wat ik doe, is mijn bedoeling wel zuiver?! Handelingen worden opgedragen aan God en er wordt God’s zegen over gevraagd.
 
De mens is op aarde om van al het goede, op een rechtvaardige en verantwoorde manier (als goed rentmeester, khalief) gebruik te maken en er van te genieten – zolang het hem niet van God afleidt. Dat nodigt moslims uit om een balans te vinden tussen gehechtheid aan en onthechting van materiële goederen.
 
Bij veel uitspraken van Mohammed valt op dat hij laat zien dat de mens keuzen heeft, keuzen om voor het betere te kiezen in zijn doen en laten. Hij spreekt over mensen die een zegen voor de gemeenschap zijn e.d.
Terugkerend van een strijd sprak de profeet over oorlog (letterlijk: ‘inspanning op de weg van God’), ter verdediging van jezelf. Maar, gaf hij aan, dat is de kleine oorlog– de grote oorlog is de strijd die een mens met zichzelf moet leveren.
 
De profeet geeft basale waarden en idealen aan waar mensen, als hoogste schepsels van God, naar zouden moeten streven, zoals:

• Kwaliteit, waardigheid en broeder(zuster)schap van de mensheid;
• De waarde van universele kennis en scholing, met een nadruk op vrij onderzoek en wetenschappelijke kennis;
• Principes van religieuze tolerantie;
• De bevrijding van vrouwen en haar spirituele gelijkheid aan mannen;
• Vrijheid van slavernij en alle soorten misbruik/exploitatie van mensen;
• De waardigheid van handarbeid
• De integratie van mensen in een gevoel van eenheid, ongeacht verschillen in ras, kleur, sex, religie, taal etc.
• Het beginsel van rechtvaardigheid als grondslag van de samenleving.

     (zie: ‘The prophet Muhammad’, G.W. Choudhury)
 
Modernisering in islam
Deze basale waarden en idealen zijn zaken om met elkaar over van gedachten te wisselen als moslims en anders-gelovigen.
Daarbij pleiten wij, onder moslims zelf, voor een aan deze tijd aangepaste uitleg, een nieuwe duiding in hedendaagse stijl van de heilige teksten. Uitleg, die de hedendaagse mens aanspreekt en inspireert om zijn/haar leven ten beste te leven. Onder moslims in diverse landen zien we zulke ontwikkelingen reeds plaatsvinden, bijvoorbeeld in Turkije.
 
 
Stellingen t.b.v. de discussie

1. Christenen, moslims, hindoes e.a. gelovigen dienen vooral met elkaar in gesprek te gaan over praktische kwesties, bijvoorbeeld ethische vraagstukken en gedeelde morele waarden, om samen een antwoord te vinden op moeilijke vragen in de samenleving.
2. Allochtone ouders moeten ook mogelijkheden krijgen voor steun bij de opvoeding van hun kinderen in Nederland.
3. Moslims kunnen andersgelovigen een spiegel voorhouden en andersom. Op die manier kunnen we nog beter aan onszelf werken.
4. Islam en christendom zijn wezenlijk niet zo verschillend van elkaar.
5. In de rijke, westerse wereld lijkt alles vooral te draaien om materiële zaken (de economie beheerst ons leven) – het wordt tijd dat we wat meer aandacht gaan geven aan spiriuele zaken. De ontmoeting met andersgelovigen en mensen uit andere landen kan hierbij een goed hulpmiddel zijn.
6. Als je zekerheid in jezelf gevonden hebt, kun je makkelijker voor anderen open staan, dan wanneer je onzeker bent.
7. Angst voor onbekenden sluit alle deuren.
8. Het is beter om met elkaar (van verschillende religieuze achtergronden) samen te zoeken naar gerechtigheid.
9. Ontwikkeling in de eigen allochtone cultuur (mét goede beheersing van de nederlandse taal) vergroot de kans op integratie.
10. Ik heb nog nooit persoonlijk met een allochtoon gesproken.
11. De zinsnede ‘Allochtonen moeten zich aan de nederlandse cultuur aanpassen’ is onzin, want aan welke cultuur moeten zij zich dan eigenlijk aanpassen? Er is geen sprake van één nederlandse cultuur.
12. De angst voor of zorg om (al dan niet islamitisch) fundamentalisme is onder moslims evenzeer aanwezig als onder niet-moslims. Het is beter  om sámen trachten te voorkomen dat fundamentalisme de kop op steekt, in plaats van moslims als groep op islamitisch fundamentalisme aanspreken.
    
    

Mirjam Ateş-Snijdewind
Lid CDA-Vrouwenberaad
Wethouder Zoeterwoude
 
5.3.2003